Akoestiek Het Koninklijk Concertgebouw nog verder verbeterd

De goede akoestiek van Het Koninklijk Concertgebouw is wereldberoemd. Omwille van die ‘kwetsbare’ akoestiek heeft men bij latere restauraties de oorspronkelijke vormgeving en afwerking van de zalen zoveel mogelijk intact gelaten. Nu, ruim 125 jaar later, is Het Koninklijk Concertgebouw een van de drukst bezette concertzalen ter wereld. En was er de voorzichtige wens om technische veranderingen aan te brengen.

Ruim 700.000 bezoekers weten het gebouw te vinden tijdens de meer dan 900 activiteiten per seizoen. Zo’n 3 a 4 per dag. Vooral de opbouw en afbraak van al die activiteiten zorgt ervoor dat achter de coulissen het een komen en gaan is van muzikanten, technici en heel veel materiaal.

In 1881 namen zes vooraanstaande Amsterdammers het initiatief voor de bouw van een nieuwe concertzaal. Op woensdag 11 april 1888 vond het feestelijke openingsconcert van het Concertgebouw plaats. De Grote Zaal werd wat betreft vormgeving en materiaalgebruik gebaseerd op de, in de Tweede Wereldoorlog verwoeste, grote concertzaal van het Gewandhaus in Leipzig.

En nu was er de wens om veranderingen en gingen er onmiddellijk allerlei alarmbellen af. Niet alleen is er een planning probleem, met 900 voorstellingen per jaar, ook het idee alleen al dat iets de beroemde akoestiek zou kunnen beïnvloeden roept weerstand op. En toch was er inderdaad een behoefte die om serieuze aandacht vroeg. De grote zaal heeft een nagalmtijd tussen de 2,2 en 2,8 seconden. Prima voor klassieke en onversterkte muziek. De wens om ook andere activiteiten beter te kunnen faciliteren, betekende een wens tot reductie van (de effecten van) de galmtijd. Niet zozeer een wens om een bepaalde waarde te halen, maar om een verbetering te realiseren zodat ook versterkte muziek, maar vooral ook versterkte spraak (denk aan congressen) beter en zonder luistermoeheid aan te horen zijn.

Advies inwinnen

Om die wens om te kunnen zetten in realisatie betekende dat er eerst advies moet worden ingewonnen om te kijken of zoiets überhaupt wel te realiseren valt en onder welke voorwaarden dan wel. Dat is gebeurd in samenspraak met de Peutz Group, de vaste adviseur. Het vermoeden was dat dat wel mogelijk zou moeten zijn, maar welke maatregelen dan waar genomen zouden moeten worden, was onduidelijk. En zeker onduidelijk was het antwoord op de vraag of een mogelijke oplossing ook acceptabel zou zijn.

Om een eerste indruk te krijgen werd begin 2018 een groot aantal rental TexLnt doeken opgehangen aan trussen links en rechts van het orgel en achter in de zaal, onder en boven het balkon. Deze TexLnt doeken zijn specifiek ontwikkeld om lage bastonen en reflecties te absorberen. TexLnt verhoogt het absorptieniveau van bastonen onder 100Hz tot 7 keer. Door nu eerst de zaal vol te hangen en daarna stuk voor stuk deze doeken weer te verwijderen werd snel duidelijk waar het meeste te winnen was. De achterwand onder het balkon was duidelijk de plek die het beste aangepast kon worden, met de plaats links en rechts van het orgel als goede tweede.

Tweede adviesronde

Gewapend met deze kennis was het tijd voor een tweede adviesronde. Dat de effecten van de lange galmtijd teruggebracht konden worden was duidelijk, de vraag werd of er een oplossing was die vooral acceptabel was. Acceptabel voor het gebouw, veiligheid, theatertechniek en kosten. De wens om alle wensen te kunnen vervullen, betekende dat de hulp werd ingeroepen van Theateradvies B.V. De visie van Theateradvies B.V. is dat een goed theater een warme, feestelijke uitgaansplek voor het publiek is, een gastvrije speelplek voor artiesten en musici en een efficiënte, veilige werkplek voor technici en anderen die in het theater werken. De complexe vraag die het Concertgebouw neerlegde was natuurlijk de mogelijkheid voor Theateradvies B.V dit in de praktijk te laten zien.

Minimale impact

Een van de eerste zaken die direct duidelijk was, was dat een oplossing een minimale impact mocht hebben op het gebouw. Met 3 à 4 events op een dag, met steeds wisselende wensen, was een snelle opbouw- en afbreektijd van belang.

Al snel was het idee dat een set frames met TexLnt doeken, die iedere keer opgehangen wordt, een oplossing kon bieden, mits het gebouw geen gevaar op schade had. Dat betekende dat een accuraat hijssysteem nodig was dat vlak langs de achterwand onder het balkon kon hijsen.

Samenwerking

Aangezien het Concertgebouw en Theateradvies B.V. al een langere samenwerking kenden met Levtec voor dit soort custom projecten was het niet meer dan logisch een projectteam op te richten dat deze lastige klus zou klaren. Alfons Hutschemaekers, Coördinator Theatertechniek Concertgebouw Amsterdam, Huub Huikeshoven van Theateradvies B.V. en Frans van Oekel van Levtec hebben dit project gedurende bijna een jaar gerund.

Een van die praktische kanten in het gebruik van de TexLnt frames was de wens geen gebruik te hoeven maken van de drukbezette goederenlift en de frames niet in de kelder te hoeven opbergen. De frames zijn, met het oog op de beschikbare opslagruimte op de begane grond, exact op maat gemaakt zodat uiteindelijk de opslagruimte compleet gevuld was, met een speling van 3-4 cm aan iedere kant.

Ook het karretje waarmee je zo’n frame van 3,40m bij 3,80m met één persoon kan verplaatsen is apart op maat gemaakt. In de opslagruimte staan de frames precies zo hoog van de grond dat ze exact op de rollenbaantjes op het karretje schuiven met minimale inspanning. Wanneer het karretje met het frame door het smalle gangpad voor de laatste stoelenrij is gereden, kan tijdens het ophangen het frame in het karretje schuin gezet worden voor makkelijk hijsen.

De losse frames worden aan elkaar gezet door middel van speciale paneelsluitingen die de losse frames met gebruik van een inbussleutel tot een onwrikbaar geheel verbinden. Twee karretjes kunnen dan tegenover elkaar gezet worden om twee frames aan elkaar te zetten. Het samengestelde frame wordt door middel van twee vergrendelpennen aan staalkabels bevestigd.

Natuurlijk kan een enkele persoon dit systeem opbouwen, maar met z’n tweeën gaat toch handiger en vlotter. Over de aan elkaar gemonteerde frames komt nog een geprint doek dat met een vlakke pees wordt bevestigd en waar een foto van de achterwand op is geprint. Dat levert wel een grappige situatie op. De plaquettes op de achterwand staan niet op die foto’s. Wanneer je zo onvoorbereid de grote zaal binnenloopt zie je dus niet dat de frames opgehangen zijn. Tenzij je de plaquettes zoekt natuurlijk…

Doeken aanbrengen

Wanneer alle frames gemonteerd zijn en alle doeken aangebracht, gaan de zeven frame units (drie boven de deuren en vier tegen de achterwand) per stuk omhoog. In totaal worden er 21 frames gebruikt. De bedieningsunit voor de hijscontroller wordt met een kabel aangesloten op een muurconnector. Deze bedieningsunit is compleet voorgeprogrammeerd maatgesneden op de job. Het aan elkaar zetten van de frames, het tot halverwege hijsen van de schuingezette eerste helft en het aansluiten van de tweede helft wordt hiermee erg makkelijk. En als uiteindelijk alles hangt, hangt het precies onder de goede hoek waardoor je er zittend op de laatste rij geen last ervan hebt. Het enige wat er dan nog hoeft te gebeuren is het terugzetten van de nooduitgang-bordjes.

Locatie

Bij de uitvoering van een project als dit op een locatie als het Concertgebouw kan je er eigenlijk wel vanuit gaan dat je nog wat (on)verwachte dingen tegenkomt. Hoewel het niet opvalt, is er weinig echt recht in het gebouw. Dat betekent dat bij de opbouw alles ruim instelbaar moet zijn en dat je er vanuit mag gaan dat het precies uitrichten nogal inspanning vraagt, alleen al omdat je niet precies weet wat je gaat tegenkomen. Zo zijn de gaten in het plafond ‘ongeveer’ op dezelfde afstand aangebracht omdat de balken in het plafond niet exact op dezelfde afstanden lopen. Daardoor is het uiteindelijke project volledig maatwerk geworden. Ook voor het bepalen van de loop van de hijskabels moest het nodige uitgezocht worden.  Zo moest de vloer onder de deuren van het balkon opengebroken worden om te zien of er geen belemmeringen waren voor de staalkabels.

De situatie nu is dat er zeven motoren, frequentieregelaars en vertragingskasten samen met een ASM Steuerungtechnik besturing gemonteerd zijn onder de stoelen van de tribune op het balkon. ASM is de vaste leverancier van Levtec en bouwt op maat gemaakte systemen die minimaal voldoen aan DIN56950 en DGUV V17/BGV C1.

Dat de ruimte onder de tribune van het balkon niet echt ruim is en lastig toegankelijk, is een understatement. Het laten zakken van de motoren en vertragingskasten was nog wel een inspanning. Het op zijn plaats zetten en uitrichten, zeker omdat er niets recht is, kost de nodige tijd. Verrassend was nog de ontdekking dat onder de tribune van het balkon nog de originele verf op de achterwand te zien was. De gebouw-historici waren er blij mee.

Als je goed kijkt, zie je op het plafond van de achterwand de kleine (!) gaten waaruit de hijskabels komen. Aan de kabels hangen kleine gewichten om er voor te zorgen dat de kabels op spanning blijven en dat ze precies door de gaten in het plafond kunnen zakken.

Uit een eerste test met een vaste snelheid systeem bleek dat dit op de kritische momenten te snel ging. Het risico om de achterwand of plafond te beschadigen werd als te groot ervaren. Uiteindelijk is er voor gekozen om een variabele snelheid hijscontroller te gebruiken die op de meer kritische momenten heel langzaam gaat.

Praktijk

In de praktijk blijkt het systeem goed hanteerbaar en vlot op te bouwen en af te breken. Belangrijker nog is dat het onopvallend zijn werk doet, de bezoekende technici duidelijk de verbetering merken, maar vooral dat de multi-inzetbaarheid duidelijk verbeterd is. De ervaringen tot nu toe zijn zeer positief. Wat opbouwen en afbreken betreft kan alles gebeuren zonder dat andere werkzaamheden in de zaal er last van hebben. De reacties van de technici zijn zonder meer lovend. “Nu zijn we die galm in onze nek tenminste kwijt”, reageerde er een. De bezoeker zal merken dat bijvoorbeeld een congres dat in de zaal wordt gehouden veel plezieriger te beluisteren is. De akoestische kwaliteit van de grote zaal is onveranderd voor klassieke muziek en tegelijkertijd uitgebreid voor andere toepassingen waar galm niet aan de kwaliteit bijdraagt.

Bij een lastig project als dit is het wat betreft de kosten eveneens lastig om vooraf te bepalen waar je op uit gaat komen. Zeker gezien het experimentele en onverwachte karakter van dit project is het goed te zien dat Levtec dit juist had ingeschat en dat er weinig op nacalculatie basis hoefde te gebeuren.

Het Concertgebouw, Theateradvies B.V. en Levtec kunnen terugkijken op een geslaagd project en vooruitkijken naar nieuwe projecten. Dat zou best wel eens sneller kunnen zijn door het succes van dit project. De goede tweede waar het akoestische verbeteringen betreft was de ruimte links en rechts van het orgel. Een eerste gedachte om volledig gemonteerde schermen op te slaan in de (veel hogere) tribunes naast het orgel lijkt interessant. Het betekent dat er eerst eens bekeken moet worden of de ruimte geschikt daarvoor is. Daarna moet er worden bedacht hoe zo’n scherm dan naar zijn uiteindelijke positie moet bewegen. Kortom, een interessante opgave waar het laatste woord nog zeker niet over gesproken is. Het mag duidelijk zijn, voordat dit project wordt aangepakt, dat er nog het nodige denkwerk gedaan moet worden. Voor een locatie als het Concertgebouw verwacht je natuurlijk niet minder.

Gebruikte producten

Voor de opbouw werden de volgende producten gebruikt:

7 stuks ASM lier type HCWA JR 400-450-2-5-0,2-GSG SIL3 van (HxBxD): 195x442x1250 mm met een eigen gewicht van ca. 150 kg.

1 stuks ASM Besturing type GENESIS LC8-SIL3

1 stuks ASM Remote besturing type GENESIS RC128

2 stuks Aluminium frame voor akoestiek TexLnt® baffles 3,40 m breed x 3,80 m hoog

2 stuks Aluminium frame voor akoestiek TexLnt® baffles 3,10 m breed x 3,80 m hoog

3 stuks Aluminium frame voor akoestiek TexLnt® baffles 3,40 m breed x 1,85 m hoog

8 TexLnt® baffles voor montage in frames , hoogte x breedte: 1792 x 1442 mm

6 TexLnt® baffles voor montage in frames , hoogte x breedte: 1744 x 1592 mm

14 TexLnt® baffles voor montage in frames , hoogte x breedte: 1792 x 1592 mm

2 stuks canvasdoek voorzien van digitale print 3,40 m x 3,80 m

2 stuks canvasdoek voorzien van digitale print 3,10 m x 3,80 m

3 stuks canvasdoek voorzien van digitale print 3,40 m x 1,85 m

1 opslagrek voor de 22 stuks akoestische panelen

2 stuks transportkar geschikt voor 1 akoestisch paneel waarbij de hoogte van het laadniveau panelen gelijk is aan de opslag vloerhoogte zodat de panelen eenvoudig in en uit de opslag kunnen worden geschoven. De karren zijn tevens zo uitgevoerd dat de panelen eenvoudig aan elkaar kunnen worden gekoppeld, voordat deze uit 2 naast elkaar opgestelde karren worden gehesen.

Theateradvies B.V.

In de visie van Theateradvies draait alles om de ontmoeting tussen publiek en artiesten. Om die ontmoeting te laten slagen is het essentieel dat de artiest zich omarmd voelt door het publiek en dat het publiek de artiest bijna kan aanraken. Daarvoor is een goede zaal nodig. Maar een goede zaal alleen is niet voldoende. Daarnaast moet het gehele gebouw effectief en efficiënt zijn als uitvoeringsruimte. Van parkeerruimte, een goede foyer, voldoende toiletten tot andere publieksvoorzieningen. Aan de podiumkant aan een uitstekende logistiek, voldoende kleedkamers en een passende technische installatie. Theateradvies biedt actief ondersteuning aan architecten en projectontwikkelaars en heeft daarvoor een team van breed georiënteerde professionals met ervaring in alle aspecten van theaters, musea en concertzalen. De multidisciplinaire aanpak van Theateradvies is altijd met oog voor de dagelijkse praktijk, zodat specialisme steeds gekoppeld blijft aan een pragmatische inslag.

Levtec

Volgens Levtec draait het bij theater en evenementen om de symbiose tussen vorm en techniek. Levtec wil uitsluitend werken met die gedrevenheid en passie. Dat zie je direct terug in de bedrijfsnaam. Het Hebreeuwse Lev staat voor ‘hart’ en Tec voor een benadering waarbij technisch ‘alles’ kan en niets onmogelijk is. Het was dan ook niet vreemd dat het Concertgebouw en Theateradvies B.V., die al een langere samenwerking kennen met Levtec, ook voor dit project een beroep ze deden. Uiteindelijk gaat het er hier ook om dat het doek uiteindelijk open moet.

Voorstellen

Huub Huikeshoven

Huub Huikeshoven is projectmanager en adviseur bij Theateradvies. Hij ontwerpt, coördineert en begeleidt de uitvoering van verschillende projecten. Hij specificeert onder andere het ontwerp van hijsinstallaties en besturingen in nauw overleg met de gebruiker en opdrachtgever. Huub is lid van diverse werkgroepen die zich bezig houden met veiligheid en normering in het theater.

Frans van Oekel

Frans van Oekel is projectmanager en adviseur bij Levtec. Specialist op het gebied van toneel, theater, stoffering, gordijnen, folies, projectiedoek, (rails)systemen, podiumtechniek (hijs- en heftechniek, vliegsystemen, draaischijven), en nog veel meer.

Alfons Hutschemaekers

Alfons Hutschemaekers, Coördinator Theatertechniek Concertgebouw Amsterdam. Dat het coördineren van de techniek van 900 events per seizoen een meer dan volle dagtaak is, is wel duidelijk. Alfons en zijn team zorgen ervoor dat het publiek kan genieten van de artistieke prestaties van de bezoekende artiesten van wereldfaam. Dat het achter de schermen hard werken is, zoals het hoort ,voor het publiek niet merkbaar.